I.

¿Na-a ba canimo ang pan? Oo, ania canaco ang pan. Na-a ba canimo ang imong pan? Ania canaco ang acong pan. Na-a ba canimo ang asin? Ania canaco ang asin. Na-a ba canimo ang acong asin? Ania canaco ang imong asin. Na-a ba canimo ang sabon? Ania canaco ang sabon. Onsa nga sabon ang ana-a canimo? Ania canaco ang imong sabon. Onsa nga sinina ang na-a canimo? Ania canaco ang acong sinina. Daghan ba ang imong salapi? Daghan man ang acong salapi. Hain ba ang imong igso-on nga babae? Tua didto sa tanaman sa mga bulac. Hain ba ang imong amahan? Ania dinhi.

II.

Ma-ayong buntag canimo: comusta ca? Ma-ayo man acÓ calo-oy sa Dios. Taga di-in ca ba? Taga EspaÑa man acÓ. Taga di-in ca nga longsod? Taga Cornago. Hain ba ang acong libro? Ania canaco. Quinsa ba canang dalaga? Sia man si Catalina. Hain ba ang acong caban? Tua sa bata. Na-a ba canimo ang acong mga vaso nga matahum? Ania canaco. Na-a ba canimo ang mga matahum nga cabayo sa acong mga silingan? UalÁ canaco. Quinsa ca ba? AcÓ man si Juan. Icao ba ang Amahan ni Pedro? AcÓ man.

III.

¿Hain ba ang acong libro? Sa ilalom sa silla. Hain ba ang acong calo? Tua sa ibabao sa lamesa. Tua ba ang calo co sa ibabao sa lamesa? UalÁ: tua sa ibabao sa higda-an. Guibasa mo ba ang libro? UalÁ co basaba. Pila ca libro ang guisulÁt mo? GuisulÁt co usÁ. Sa nacapila ba icao nagbasa sa sulÁt? Sa nacadaghan na. Sa nacapila ba icao naghilac? Sa nacalima. Tagpila ang sohol canimo ang adlao? Tagudha ca peseta, ang adlao. Pila ba ca tuig ang imong edad? Caluha-an ug pito ca tuig ang acong edad. Pila ba ca tuig ang iyang edad? UalÁ pa sia ug caluha-an ca tuig. NapasÓ ca ba? Tagsa ca tao, tagsa ca gugma. Nahigugma ca ba matolog? Dili: nahigugma acÓ magsulti. Nahadluc ca ba ni-ining tao? Dili acÓ mahadluc cania. Onsa nga oras ang imong paghigdÁ? NagahigdÁ acÓ sa pagsalup sa adlao ug mibangon acÓ sa pagsubÁng sa adlao.

IV.

¿Asa ca ba paiugÓn? Muadto acÓ didto sa SingbahÁn. Na-a ba canimo quining pluma, cun cadto ba? UalÁ canaco quini ug cadto, apan ania canaco cari. Canus-a sia minabut? Naca-abut sia cahapon maingon niaron. Hain ba sia? Tua sa balay. Nacapamolong ca ba ug binisaya? UalÁ pa. Guipalit co ang cabayo nga guihisgutan mo canaco. Canus-a guipalit mo sia? Cahapon. Asa ca bu-ut magdalÁ canaco? Icapila quitÁ caron? Sa icacaluha-an ug usÁ ca adlao. Guisultihan co cadtong mga lalaqui nga guisultihan mo. Hain guisultihan mo sila? Guisultihan co sila sa dalan.

V.

Guiquita co ang mga batang diutay nga imong guihatagan sa mga libro; ug hinquit-an co upod, ang mga lalaqui nga imong guisultihan. Ang mga maquina-admanon macatuquib sa mga hata-as nga casayoran. Ang tao nga maloloy-on nalo-oy sa iyang isigcatao. Onsay bubuhaton mo? Dunay acong isulti sa mga tao. Anus-a ca ba magsulti canila? Caron gabi-i. Onsa nga oras? Sa Á las ocho y media. Na-a ba canimo ang acong sinina, cun ang sinina sa acong igso-on? Ania canaco ang usa ug usÁ, Na-a ba canimo ang mga cintas nga bulaoan sa acong inahan? UalÁ canaco. Hain ba? Tua sa acong igso-on. Mahagugma ca ba muguican? Dili acÓ mahagugma muguican. Ngano? Cay masaquÍt acÓ.

VI.

Magsama ang cadaghan sa salapi co ug sa salapi mo. Magsama ba ang cadaghanan sa mga higala mo ug ang aco? Diriot pa ang among salapi sa ila. Quining libro diutay man, cadto labi pang diutay ug cari mao ang labing diutay sa ngatanan. Quining calo dacÓ man, a pan cadto labi pang dacÓ. Ang imong calo dacÓ ba ingon sa aco? Ang acong calo dacÓ pa dili ang iÑÓ. Ang pagsulat sa imong mga anac tagingon ba sa pagsulat namo? Ang pagsulat nila labi pa dili ang iÑÓ. Daghan pa ang salapi sa acong amahan sa bulaoan nia. Ang singsing mo dili ingon nga ma-anindut sa can Nanay. Ang imong amahan culang (less) sa quina-adman sa amahan co. Diriot pa ang acong bugÁs sa capÉ. Nagabasa ca ba sa masubsub ingon canaco? Guipatalinhog mo ba ang gui-ingon canimo sa imong igso-on? Guipatalinhog co. Ang Dios mao ang ualay ingon nga Amahan.

VII.

Ang imong pagsulti sama sa aco. Diriot pa ang Ílang mga libro dili ang ilang mga dula-an. Magsama ba ang cadaghanan sa mga libro mo ug ang aco? Diriot pa ang mga libro co sa imo. Magsama ba ang cadaghanan sa mga langgam sa atong amigo ug ang sa iyang mga pisÓ? Daghan pa ang mga langgam dili ang mga pisÓ. May catarungan camÉ sa pagsulti? May catarungan camÓ sa pagsulti, apan ualÁ camoy catarungan sa pagputul sa acong mga cahuy. Duna bay imong tiempo sa pagbuhat? Dunay acong tiempo, apan dili acÓ bu-ut. Bu-ut ca ba mupalit bisan onsa? Oo, bu-ut acÓ mupalit usÁ pa ca cabayo. Magsama ba ang cadaghan sa imong papel nga ma-ayo ug ang sa papel nga dautan? Magsama ang cadaghan sa usÁ ug ang sa usÁ. Magsama ba ang cadaghan sa dugÚs sa atong mga silingan ug ang sa ilang asucar? Daghan pa ang ilang dugÚs sa ilang asucar. Magsama ba ang cadaghan sa mga sinelas sa imong mga anac ug ang sa ilang mga sinina? Diriot pa ang ilang mga sinina dili ang ilang mga sinelas. Duna acÓ ing ihangyo canimo.

VIII.

¿Quinsa ba ang Pare? Ang Pare mao ang ilis sa Dios ug mao man usab ang amahan sa mga calÁg. Ma-anindut ba ang mga bulac? Oo, ang mga bulac ngatanan ma-anindut man, apan ang labing ma-anidut mao ang asucena, tungud cay sia man ang maga-asuy sa pagcaulay, sa pagcacastos, sa pagcaputli, sa pagcaualay salÁ ug sa pagcaputÓng. Taga di-in ca ba? Taga Aloran man acÓ, ang acong guinicanan taga Cornago, ang acong magulang taga Oroquieta ug ang acong manghod taga Tagbilaran. ¿Bu-ut mo ba ipadalÁ usa pa ca cabayo didto sa balay sa atong amigo? Bu-ut co ipadalÍ ug daghan pa. ¿Duha bay imong cuhaon? Mucuha acÓ ug bisan usÁ. ¿Onsa bay cuhaon mo? Mucuha acÓ ug vino. Duna bay guipacuha sa imong amahan? Oo, guipacuha nia ug vino. Quinsay guipacuha sa imong silingan? Guipacuha nia ang mananambal. Nagahubo ba sa sinina ang imong sologo-on sa pagdagcut sa calayo? Nagahubo sia sa sinina sa pagdagcut sa calayo.

IX.

¿Anus-a ba muguican ang imong amahan? Caron adlao. Onsang orasa? Sa Á las cuatro. Asa ba sia paingon? Muadto sia sa Madrid. Mupatay ba ang carnicero ug mga vaca? Mupatay sia ug mga carnero, labon nga mupatay sia unta ug mga vaca. ¿Guibocas mo ba ang calo sa pagsulti mo sa acong amahan? Guibocas co ang calo sa pagsulti cania. MuinÓm ca ba ug capÉ, cun chÁ ba, sa buntag? MuinÓm acÓ ug capÉ. MuinÓm ca ba ug capÉ sa buntagbuntag? MuinÓm acÓ ug capÉ sa buntagbuntag ug sa hapon-hapon. Onsay gui-inÓm sa imong amahan? MuinÓm man sia ug chicolate. Asa ba cutub naca-adto caniha sa buntag ang mga batanar diutay? Naca-adto sila didto cutub sa balay sa ilang ig-agao. Guicaoatan ca ba ug bisan onsa? Guicaoatan man acÓ sa usÁ ca cabayo nga ma-ayo.

X.

¿Macasoroy-soroy ca ba idiay! ug dili ca ba maca-adto sa Singbahan? Dili acÓ maca-adto sa Singbahan, cay masaquÍt acÓ. May gahÚm ca ba sa pag-antos niana? Ayao ca magpacama-alam, cay cabÚs icao ug hunahuna. Bu-ut ca ba magbuhat? Bu-ut acÓ magbuhat ug dili acÓ tugutan nila. Hain ba ang imong asaoa? Ambut. Anus-a guiquita mo sia? Naquita co sia sa Á las siete sa buntag. Quinsa ba ang imong guisultihan? Nagasulti acÓ sa acong igso-on nga babaye. Guisultihan mo ba sia sa adlao ngatanan? Onsay calingaoan ni-ining tao? Maoy usÁ ca tampalasan nga nalingaolingao sa pag-inÓm ug sa pagsugÁl. Quinsa ba ang mga tao nga bag-o pa minabut? Taga Rusia man sila. Sa catapusan; miabut na ba ang imong amahan? Ang mga taong tanan muingon nga miabut na, apan ualÁ co sia maquita. Nacadaut ba ang mananambal sa imong anac? Nacadaut man cania, cay nacaputul sa todlo nia.

XI.

¿Miangay ca ba sa imong sologo-on? Miangay acÓ ca-ayo cania, cay mahibalÓ sia sa ngatanan. Napauli ba ang imong igso-on guican sa EspaÑa? Napauli na sia guican sa EspaÑa, ug guidad-an ca nia ug usÁ ca cabayo nga ma-ayo. Gui-ingÓn ba nia ang sologo-on nga hatdan acÓ nia niana? Gui-ingnon sia nga ihatud nia canimo. Onsa ba sa imong paghunahuna? Ma-anindut ug ma-ayo man, sa acong pagsabut, ug magahangyo acÓ canimo nga ihatud mo didto sa balay sa acong igso-on, cay aron maquita nia. ¿Onsa ba ang imong calingaoan cahapon? Naca-adto man acÓ didto sa balay sa acong ugangan, ug dihÁdihÁ naca-adto man acÓ sa sayao. ¿Canus-a ba nanaog cadtong tao dihÁ sa atabay? Nanaog sia caniha sa buntag. ¿NacasacÁ na ba sia pagusÁb? Dugay na usÁ ca oras nga minsacÁ sia pagusÁb (or) (nga nagusÁb sia pagsacÁ). Hain ba ang igso-on mo? Tua sa iyang cuarto. Bu-ut mo ba sia ingnon nga manaog sia? Bu-ut acÓ, apan ualÁ pa sia mag-ilis.

XII.

¿Onsay guipangabuhi sa among mga guinlioatan? Ang isdÁ ug ang mga langgam nga bihag mao rÁ ang ilang pagpangabuhi, cay sa adlao-adlao nanagat ug namusil man sila. Icao nagto-on sa imong lecciÓn, ngano nga ualÁ ton-i sa imong igso-on nga babae ang iya? Nagsoroy-soroy sia uban sa acong Inahan; busa, ualÁ sia macato-on sa iyang lecciÓn, apan ton-an nia ogmÁ. Anus-a ba saoayon mo ang acong mga tema? Saoayon co cun dad-an mo acÓ sa mga tema sa igso-on mo. Nagahunahuna ca ba, nga nasayÓp ca dihÁ nianang imong mga tema? Ambut. Cun nasayÓp ca, ualÁ ca magestudio pagayo sa imong mga lecciÓn, cay quinahanglan ang pagto-on ug ma-ayo sa mga lecciÓn, aron dili quitÁ ma-sayÓp dihÁ sa mga tema. Mao sa guihapon; cun dili saoayon mo caron, dili acÓ magato-on niana hasta ogma. Quinahanglan ang dili pagcasayÓp dihÁ sa mga tema; cay na-a man canimo ang ngatanan nga quinahanglan, cay aron dili ca masayÓp. Quinsa ba dihÁ? AcÓ man. Quinsa ba canang mga tao? Ambut. Taga di-in ba sila? Taga America man sila. Ngano nga nagalingcod ca do-ol sa calayo? Matugnao ang acong camÚt ug ti-il, busa, nagalingcod acÓ sa do-ol sa calayo. Mabugnao ba ang mga camÚt sa imong igso-on? Dili, apan mabugnao ang iyang ti-il. Onsay guibati sa imong ig-agao? MasaquÍt ang iyang pa-a. Onsay saquÍt ni-ining babaye? MasaquÍt ang dila nÍa.

XIII.

UsÁ sa mga ayuda sa CÁmara ni Luis XIV naghangyo ni-ining Principe sa paghigdÁ nia, nga itugyan nia untÁ sa dacÓ sa mga ministro ug usÁ ca capolonganan (lawsuit) nia contra sa iyang ugangan, ug nagingÓn sa paghangyo cania: “SeÑor, mao rÁ ang imo ang pagpamolong ug usÁ ca polong”. Ma-ayo, matod ni LuisXIV, dili man canÁ ang cabilinggan (which embarrasses me): apan sayri acÓ: (tell me) cun dihÁ ca untÁ sa cabutangan sa imong ugangan ¿mahimu-ut ca untÁ, nga ipamolong co canang polong? Cun muanhi unta ang mga tao, quinahanglan untÁ ang paghatag canila bisan onsa, nga imnÓn nila. Gun macahimo untÁ sia ni-ini, bu-ut sia untÁ magbuhat niadto. Nagapadayeg acÓ guihapon, igso-on co nga hinigugma, cay nahagugma ca canaco ingÓn sa paghigugma co canimo; apan, caron nailÁ co, nga nasayÓp acÓ. Nasayod acÓ, igso-on nga hinigugma, nga nanuyÓ ca canaco, cay nagsoroy-soroy acÓ sa ualay tingug co canimo, apan nagamatood acÓ canimo, nga cun masayod acÓ untÁ nga dili ca masaquÍt, anha-an ta icao untÁ; apan nangutana acÓ sa balay sa imong mananambal ug ma-ayo ca ba ug laoas, ug nagingÓn sia canaco, nga ualo na ca-adlao ang imong paghigdÁ.

XIV.

¿Duna ba untÁ imong salapi, cun dinhi untÁ ang imong amahan? Duna untay acong salapi, cun dinhi sia untÁ. Sa pagabut se usÁ ca Oficial nga Frances didto sa corte sa Viena, guipangutana sia sa Emperatriz nga si Teresa, cun mito-o pa ba sia nga ang Princesa N. nga naquita nia cahapon, mao gayud ang babaye nga labing ma-anindut sa calibutan ingÓn sa guibantug. “SeÑora: mintubÁg ang Oficial, minto-o acÓ niana cahapon”. ¿Naonsa ba ang imong oyo-an? Sayran ta icao, cun naonsa ba sia: ania man dinhi ang siya nga guilingcoran nia sa masubsub. ¿NamatÁy ba sia? NamatÁy man. ¿Canus-a ba sia namatÁy? Dugay na, totolÓ ca semana. MasaquÍt ug dacÓ ang acong casingcasing. ¿Ngano nga dili ca mulingcod? Cun bu-ut ca mulingcod sa acong luyÓ, mulingcod acÓ upod; apan cun pauli ca, pauli usÁb acÓ. ¿Bu-ut ca ba magingÓn canaco, cun naonsa ang igso-on mo? Bu-ut magingÓn canimo cun naonsa sia. ¿NamatÁy ba sia? UalÁ sia mamatÁy. ¿Naonsa ba sia? Na-adto man sia didto sa Manila. ¿Naonsa ba ang imong mga igso-on? Dili macasuguilon canimo, cun naonsa ba sila, cay dugay na, unÚm ca tuig nga ualÁ silÁ maquita.

XV.

¿Nganong guiablihÁn mo ang pultÁ: dili ba maquita mo nga ma-asÓ dinhi? Naquita co, apan quinahanglan ang pagabli sa ventana, dili nga (labÓn) ablihÁn unta ang pultahÁn. Ang ventana dili ma-abli ug ma-ayo, busa guiablihÁn co ang ventana. Anus-a ba sirhÁn mo? SirhÁn co igo nga ualÁy asÓ untÁ. ¿May pulus ba (ang) sa pagsulti ca-ayo? Cun bu-ut quita magto-on ug usÁ ca pinolongan nga dili caogalingon, may pulus sa pagsulti ca-ayo. ¿Magsama ba ang pulus sa pagsulÁt ug sa pagsulti? May pulus pa sa pagsulti dili sa pagsulÁt, apan sa pagto-on ug usa ca pinolongan, quinahanglan ang pagsulÁt ug ang pagsulti. ¿May pulus ba sa pagsulÁt sa ngatanÁn nga guipamolong? UalÁy pulus. ¿Di-in nacuha mo quining libro? Nacuha co didto sa cuarto sa imong amigos. ¿Ma-ayo ba ang pagcuha sa mga libro nga dili caogalingon? Dili ma-ayo, nasayod acÓ, apan quinahanglan co canÁ, ug nagasalig acÓ nga dili manuyÓ ang imong higala, cay iuli cania igo co basaha.

XVI.

Quining tao nalain ca-ayo. ¿Hain ba icao natao? Dili acÓ bu-ut inutug-an canimo. Cun dili icao muatubang cania, dili acÓ magsulti cania. ¿Onsa-onsaon ba ang pagpamolong ni-ini? Cana dili arÁng ipamolong sa binisayÁ. Quinahanglan ang pag-anad sa mga batang diutay cutub sa pagcabata, sa pagbuhat. Anad man acÓ sa pagsulÁt. Dili acÓ macasangput sa binisayÁ, cay ualÁ acoy batasan sa pagsulti. Ang tao usahay mucataoa, usahay muhilac. Cun mahibalÓ acÓ untÁ sa guibuhat mo.... ¿Guitugutan mo ba acÓ sa pag-adto sa baybayon? Dili ta icao pa-adto-on didto. Dalion mo canÁ pagbuhat. ¿Ngano nahigaoad si Fernando sa iyang asaoa? Si TomÁs nagamahay can Fructuosa ug si Fructuosa can TomÁs. ¿Quinsa ba ang may catarungan? Silang duhÁ ualÁy catarungan, cay si TomÁs bu-ut mucuha sa mga dula-an ni Fructuosa ug si Fructuosa, bu-ut mucha sa mga dula-an ni TomÁs.

XVII.

¿Asa ba cutub muadto quitÁ? Muadto quitÁ cutub sa SingbahÁn. ¿Muadto ca ba cutub sa subÁ? Dili; muadto acÓ cutub sa Daois. ¿Duna bay imong guicaoat usahay? UalÁ acÓy sugod mangaoat. ¿Duna bay imong guitina? Guitina co ang acong calo. ¿Onsay guitina mo? MaitÓm ang guitina co sa calo co. ¿Guipatina mo ba ang imong calo? Verde ang guipatina co sa acong calo. ¿Onsa nga calo ang tua sa bata? DuruhÁ man ang iyang calo, ang usÁ maputi ug ang usa maitÓm. ¿Asa cutub quining dalan? Didto cutub sa Baclayon ¿Hain ba nagapuyÓ ang imong higala? NagapuyÓ sia dinhi dapit sa dalan. ¿Tua ba ang tanaman sa mga bulac sa imong igso-on nga babae dinhi dapit cun didto ba dapit sa cacahuyan? Tua didto dapit. ¿MasucÓ ca ba untÁ, cun muabÚt untÁ caron nga adlaoa ang imong inahan? Malipay acÓ untÁ hino-o, (rather). ¿NanuyÓ ca ba canaco? Dili: nanuyÓ acÓ can Valeriana, nga naca-adto sa sayao sa ualÁy tingug canaco.

XVIII.

¿Ma-ayo ba ang pagyubit maingÓn niana (thus) sa mga taong tanÁn? Guiyubit co ang imong mga visti, dili acÓ magayubit sa inga taong tanÁn. ¿Quinsay maingnan ug dagoay sa anÁc mo? UalÁy maingnan nia ug dagoay. ¿Dili ca ba macapahalayÓ nianang taoha? Dili acÓ macapahalayÓ cania, tungud cay bu-ut sia mag-apas canaco sa lugus (sa linugsa-nay). ¿UalÁ ba sia mabu-ang? Tingali cahÁ. (It may be). ¿Onsay tuyo nia? Ambut. ¿Quinsay tag-iya nianang pusil? Ang acong oyoan maoy tag-iya. ¿Quinsa ba cadtong mga tao? Ang nagavisti ug maputi mao ang acong silingan, ug ang nagavisti ug maitÓm, mao ang anÁc sa mananambal nga nacatampaling sa acong silingan. Daghan man ang mga maquina-admanon didto sa Roma, ¿dili ba mato-od?—nagotana si Milton sa usÁ ca tao nga taga Roma. Dili man daghan inaingÓn sa didto ca pa—mitubÁg ang taga Roma.

XIX.

¿Ngano nga napado-ol ca nianang mga tao? Napado-ol acÓ canila, cay may pulus acÓ canila. Cun mudayon ca pa sa pagdo-ol canila, mangita ca sa mga casamucan, cay daghanan ang ilang mga ca-aoay. ¿Nasayod ca cun hain ba ang ma-ayong cala-ngoyan? Nasayod acÓ, cun hain dunay usa. ¿Hain ba? Didto dapit sa tabÓc sa suba sa licÓd sa cacahuyan do-ol sa dalan. ¿Anus-a ba quita mulangoy? CarÓn hapon cun bu-ut ca. ¿Bu-ut ca ba muhulÁt canaco didto sa tungud sa pultahÁn sa longsod? Pa-abuton ta icao didto apan nagahangyÓ acÓ canimo nga dili ca malimot. Nasayod ca na man nga dili acÓ malimot (mahacalimot) sa acong mga sa-ad. ¿NanuyÓ ba canimo quining tao? Sa bu-ut co, (I think) nanuyÓ sia canaco, cay dili acÓ magaduao cania, apan dili acÓ mahagugma umadto didto sa ilÁ, cay sa pagadto co, labon nga daoaton acÓ nia sa ma-ayong dagoay, ingÓn ug dautan sia ug dagoay (he looks displeased). ¿Ngano nga mamingao ca ug dagoay? DacÓ nga mga calisud ang guibati co. Dili ca masucÓ ca-ayo, cay ¿oonsaon ta man? Apan, Dios co! ¿ngano naninggit ca maingÓn niana?

XX.

¿Pilay vale ni-ining panapton? GuibaligyÁ co canÁ sa tagotlÓ ca cahate ang vara. Sa bu-ut co (it seems me) mahal ca-ayo. ¿Bu-ut mo ba ipaquita canaco pipilÁ ca bulus ni-ining usÁ ca panapton? Bu-ut acÓ magpaquita canimo niana. ¿Angay ba canimo quining mapola? Dili angay canaco. ¿Ngano nga dili angay canimo? Cay mahal ca-ayo. ¿Nagato-on ca ba ug binisayÁ? Oo, nagato-on acÓ ug binisayÁ. ¿Quinsa ba ang imong magtoto-on? Ang acong magtoto-on maoy usa ca Pare nga Recoleto ¿MagatodlÓ ba sia usÁb ug IninglÉs? Oo, nagatodlo sia ug IninglÉs sa mga Filipino, ug quinachilÁ sa iyang mga amigos sa AmÉrica Bu-ut acÓ macailÁ cania, busa, nagahangyÓ acÓ canimo nga ihatud mo acÓ didto sa ila Bu-ut acÓ untÁ masayod ¿ngano cay dili acÓ mahibalÓ magsulti ug ma-ayo ingÓn canimo? Ingnon ta; icao magsulti ug ma-ayo ingÓn canaco, cun dili ca untÁ mahadlucon; apan, cun nagto-on ca untÁ ug ma-ayo sa imong mga lecciÓn, dili ca untÁ mahadluc magsulti, tungud cay sa pagpamolong ug ma-ayo, quinahanglan ang pagcasayod, ug quinaiya man sa tao nga dili mahibalÓ ug ma-ayo sa guito-on nia, nga mahadlucon sia untÁ; cun nasayod ca pa untÁ nga dili ca masayÓp, dili ca untÁ mahadlucon.

XXI.

¿Onsa nga saquÍt ang guicamatyÁn sa imong igso-on? Ang hilanat maoy guicamatyÁn nia. ¿Comusta ang imong igso-son? Ang acong igso-on ualÁ nay quinabuhi, dugay na usÁ ca semana nga namatÁy. Ma-ayo man sia ca-ayo ug laoas sa tuig nga miagui sa didto pa acÓ sa Tagbilaran ¿Onsay iyang guicamatyÁn? Ang buti (small pox) maoy namatyÁn nia. ¿Comusta ang inahÁn sa imong amigos? Dili man ma-ayo, guihilantan sia cahapon sa usÁ ca adlao (niadtong usÁ ca adlao) ug caniha sa buntag guibalicÁn sia sa hilanat (the fever has returned). Guisaolo ba (learn by heart) sa imong mga tinon-an ang mga tema? Onahon nila ang pag-guisi, dili ang pagsaolo (They will rather tear them than learn by heart). ¿Ngano nga nagahilÁc ang inahÁn sa atong sologo-on? Minhilac sia, tungud cay ang Pare nga atong amigos, nga nagalimÓs cania, namatÁy dugay na upÁt ca adlao. ¿Onsay guicamatyÁn nia? Ang pagcatigulang (quinatigulang) maoy guicamatyÁn nia. ¿Mutabang ca ba canaco sa pagbuhat, cun muadto quitÁ sa Panglao? Tabangan ta icao sa pagbuhat, cun mutabang ca canaco pa pagpangita sa quinabuhi. ¿Onsa ba quining mga ocbÁn sa paghunahua sa imong igso-on? Ma-ayo man ca-ayo sa iyang pagsabÚt (she likes them very well) apan matolotam-is (matam-istam-is, matod nia. ¿Bu-ut ca ba maniodto dinhi? Bu-ut acÓ maniodto dinhi, cun guiandam mo ug ma-ayong can-on.

XXII.

¿NacailÁ ca ba sa mga cabayo? NacailÁ man acÓ. ¿Bu-ut mo ba acÓ palitÁn ug usa? Cun bu-ut ca muhatag canaco ug salapi, palitÁn ta icao ug duruhÁ. ¿NacailÁ ba canÁng tao sa mga panapton? Dili sia macailÁ ca-ayo. ¿Onsa-onsaon mo ba pagpatigayon? Bu-ut acÓ magpaquita canimo cun onsa-onsaon co pagpatigayon. Onsa may bubuhaton co cay aron mahimbaloan co ang lecciÓn, nga ipangutana nia ugmÁ canaco? IbutÁng mo sa limpio ang imong mga tema, buhaton mo ug totolÓ, ug magestudio ca sa lecciÓn nga sumunÚd (next lesson). ¿Onsa-onsaon ba sa imong igso-on ang pagtoon ug binisayÁ sa ualÁy diccionario? Naga ayom-ayom sia lamang (he manages it) sa dacong cacugui. ¿Naquita mo na ba ang acong anÁc? UalÁ co pa sia maquita. ¿Comusta ba sia? Ma-ayo sia ca-ayo, dili ca macailÁ cania, cay mintobÓ sia ca-ayo (he has grown very tall) sa didiÓt nga tiempo (in a short time) ¿Onsa ba carÓn ang tiempo? Mainit man ca-ayo. ¿Dugay na ba nga ualÁ mag-olÁn? Dili: ug sa bu-ut co (I believe) may onÚs quitÁ carÓn adlaoa. Tingali cahÁ. Mahangin na, nagadalogdog; ¿nadungÚg mo ba? Oo, nadungÚg co apan halayÓ pa ca-ayo ang onÚs. Dili man halayÓ ingÓn sa imong paghunahuna. ¿Naquita mo ba nga nagaquilat Dios co! Pagcabascug sa olÁn! Cun musulÚd quitÁ sa bisan di-in, magasalipÓd quitÁ sa onÚs.

XXIII.

Sa didto acÓ sa longsod sa usÁ ca adlao, nadaoat co ug usÁ ca sulÁt sa imong magtoto-on, nga igamahay ca-ayo nia canimo. Ayao paghilÁc adto ca caron sa imong cuarto, magto-on ca sa imong lecciÓn, ug magma-ayo ca; cun dili, dili ca maniodto caron nga adlaoa. Magama-ayo acÓ gayÚd, amahÁn co nga hinigugma, nga muangay ca nga to-od canaco. ¿Onsa may atong buhaton cay aron mapaladan quitÁ? Higugmaon ug bubuhaton niÑÓ ang ma-ayong buhat, ug mapaladan camÓ dinhi sa yuta ug sa lain nga quinabuhi. Cay bu-ut quitÁ mapaladan, bubuhatan ta sa ma-ayo ang mga pobres ug caloyan ta ang mga tao nga nalisdan. SugtÓn ta ang atong mga magtoto-on, ug dili quitÁ magpacasaquit canila sa guihapon. ¿Onsa ba ang batasan sa acong anÁc canimo? Ma-ayo man ang batasan nia canaco, cay ma-ayo ang iyang batasan sa mga taong tanÁn, Ang iyang amahÁn nag-ngÓn cania sa masubsub: ang batasan sa ubÁn dili man cun dili usa ca aningal sa atong batasan; cun ma-ayo ang atong batasan canila, dili atong pa-abuton ang batasan nila nga maayo canato.

XXIV.

¿Comusta ca? Ma-ayo man sa pagsilvi canimo cun dunay imong sugo. ¿Ug comusta didto sa iÑÓ ang imong guinicanan ug ang imong mga igso-on? Ma-ayo man silÁ sa dacÓng calo-oy sa Dios. Sa tungud canimo, ualÁy quinahanglan sa pagpangutana, cay ma-ayo ca man ca-ayo ug ang imong dagoay mao ang labing ma-ayo sa ngatanan. ?Bu-ut ca ba maglingcod? Aniay usÁ ca siya. Dili acÓ bu-ut maglingao-lingao canimo sa imong mga buhat, nasayod acÓ nga mahal ca-ayo ang tiempo sa mga comerciante. CarÓn ualÁ acÓy buhat; sa pag-agui co dinhi, bu-ut lamang acÓ mangutana ug ma-ayo ca ba ug laoas. Dios magbayad. ¿Onsa ba nga oras? La una y media. La una y media, matod mo, ug dinhi sa acong orasÁn, las doce y media man. Tabi canimo, ualÁ pa magbagting sa Á la una. Nagamato-od acÓ canimo nga la una y media na, cay ang acong orasÁn nagalacao sa ma-ayo (cay ma-ayo ang paglacao sa acong orasÁn). ¿Quinsa ba ang naca-abut? Naca-abut ang acong ig-agao, conÓ. ¿Di-in ba sia guican? Guican sia sa Manila. ¿Nadugay ba sia ca-ayo didto sa dagat? Nadugay sia napolÓ ug limÁ ca adlao, cay dautÁn ca-ayo ang tiempo. ¿GuipalÍt mo ba quining calo didto sa Manila? UalÁ co palita, guiregalo canaco sa acong ig-agao nga bag-o pa miabut.

XXV.

¿Ngano nga nasamocan ang imong inahÁn? Nasamocan sia tungud cay ualÁ sia dumaoat ug sulÁt sa iyang anÁc nga tua didto sa EspaÑa. Dili sia untÁ masamocan tungud cania, cay bisan mangita sia guihapon sa mga casamocan mahibalÓ man sia maggaoÁs niana. Sa tuig nga miagui, sa pag-adto namo sa pagpamusil, guicagabhian camÉ halayÓ ca-ayo sa amo. ¿Hain ba camÓ nabuntagÁn? Sa sinugdan nasamocan acÓ ca-ayo, apan ang imong igso-on, ualÁ sia hino-o: nagapahinay canaco (sa acong casamuc) busa, nauad-an acÓ sa casamocan. Sa catapusan, hinquit-an namo usa ca payÁg ug didto camÉ nabuntagÁn. Didto naqnita co ang cacugui sa imong igso-on. Pipila ca caoayan ug usÁ ca bugcus nga sagbut guipacahigdaan nia sa ma-ayong higda-an. UsÁ ca boteya guipacacandelero nia, ug sa duruhÁ cun totolÓ ba ca langgam guibuhat nia ug usÁ ca panihapon nga ualÁy ingÓn. Sa paghimatÁ namo sa buntÁg, ingÓn ug napaholay ug ma-ayo camÉ maingÓn sa pagcatolog namo untÁ sa labing ma-ayong higda-an sa calibutan.

XXVI.

¿Ngano nga nanuyÓ (nasucÓ) ca can Juan? Cay nacaquita man sia guihapon ug mga sayÓp sa ngatanÁn nga naquita nia. ¿Onsay casayoran niana? Ang casayoran niana mao nga dili acÓ bu-ut magsulti canimo, cay bacacon ca man. ¿Bu-ut ca ba masayod ngano nga ualÁ sulata sa imong igso-on ang iyang mga tema? Cay maculi man ca-ayo. Nagtucao sia sa tibo-oc nga gabi-i, ug ualÁ sia macasulÁt niana, cay canÁng tema dili mahimo nia Igo naquita acÓ ni Pedro, nagsugud sia sa pagsulti ug binisayÁ sa pag-sumaysumay, ug daghanan ang iyang pagabi-abi canaco: busa usahÁy dili acÓ mahibalÓ, cun onsa ba ang itubÁg co. Mao ra ang buhat sa iyang mga igso-on; bisan pa niana, ma-ayo man silÁ ca-ayo nga tao; dili lang cay sapian ug mahigugmaon silÁ cun dili nga malolot ug magbubuhat sila usÁb sa ma-ayo. Nahagugma silÁ canaco sa minato-od gayud, busa man, nga guihigugma co silÁ usÁb ug dili acÓ muingÓn guihapon nga macadaut acÓ canila. DacÓ pa ngani untÁ ang paghigugma co canila, cun dili untÁ maga-abiabi silÁ ca-ayo; apan, tagsÁ ca tao dunay iyang mga sayÓp, ug ang aco mao ang pag-hisgut sa ilang pag-abiabi.

XXVII.

Natahap na man acÓ, nga gui-uhao ca ug nga guigutum ang iniong igso-on, busa man ngani, guidalÁ ta camÓ dinhi. Bisan pa niana, masaquit ang acong bu-ut, cay dili acÓ muquita sa imong inahÁn. ¿Ngano nga dili ca muinom ug capÉ? Cun dili pa acÓ catolgon, muinom unta acÓ. Ubus ca na catolgon, ubus ca na matugnao; ubus ca na gutmon, ubus ca na uhao-on. UsÁ ca tao, sa pagquita nia nga nagasalamin ang mga tigulang sa pagbasa, naca-adto sia sa balay sa usÁ ca comerciante; ug nangayo man sia ug inga antiparas. Nacuha niadtong tao ug usÁ ca libro, ug sa human na nia ablihi, mi-ingon sia nga dili man ma-ayo ang antiparas. Guitaga-an sia sa comerciante sa uban nga labing ma-ayo nga naquita nia sa iyang tindahan, apan, cay ualÁ sia usÁb macabasa, nangutana cania ang comerciante “higala co, ¿nahibalo ca ba magbasa?” Cun mahibalo acÓ unta magbasa, matod nia, dili co unta quinahangla-non ang imong antiparas.

XXVIII.

Sa pagpamusil niadto sa Emperador uga si CarlosV naualÁ sia didto sa cacahuyan, ug sa pag-abut nia sa usÁ ca balay, minsulud sia didto cay aron magpahuay. Didto niadtong balaya duna may upÁt ca tao nga nagapacatolÓg. Ang usa nagbacod, ug sa pagdo-ol nia sa Emperador nag-ingon cania nga nagdamgÓ sia nga caoaton nia unta ang iyang orasÁn, ug guicaoat nia. DihÁdihÁ (then) nagbacod ang usÁ ug nag-ingÓn cania nga nagdamgÓ sia nga angay unta cania ang pagpangaoat cania sa iyang colopo, ug guicaoat nia. Ang icatolÓ nangaoat sa bolsa. Sa catapusan: nagbangon ang icapat ug nag-ingon cania: nagapa-abut acÓ nga dili ca manuyÓ cun susihon ta icao, ug sa pagsusi nia, iyang naquita sa li-og sa Emperador ug usÁ ca bulaoan nga cadena nga hinigtan sa usÁ ca pito nga bu-ut nia caoaton cania, apan ang Emperador nag-ingon cania: higala co nga ma-ayo, sa dili mo pa acÓ cuha-an ni-ining hias, ipaquita co canimo ang iyang gahÚm, ug sa pagpamolong nia ni-ining mga polong, nagtaghoy sia. Ang iyang mga tao nga nangita cania, nanigom didto dapit sa balÁy ug naningala silÁ sa pagquita nila sa Emperador dihÁ nianang pagcabutang. Apan, ang Emperador sa pagquita nga nacagaoÁs na sia sa calisud mi-ingon sia: ani-a quining mga tao nga nagdamgo sa ngatanÁn nga ilang bu-ut. Bu-ut acÓ usÁb magdamgo; ug sa human na sia naghunahuna sa macadiÓt, mi-ingÓn sia: nagdamgo man acÓ, nga tacÚs bitayon silang tanÁn. Sa pagcahuman ni-ining mga polong. dihÁdihÁ guibitay sila sa atubangan sa balay.

Catapusan